ส้มจุก..สูญสิ้นจริง..ฤา

..นิทรรศการงานเกษตรภาคใต้  โดยภาควิชาพัฒนาการเกษตร ในปีนี้..เกษตรน้อยสร้างชุมชน เกษตรสุขภาวะสร้างวิถี  “คน-ดิน-น้ำ-ป่า” พึ่งพาผูกพันอย่างยั่งยืน..ดร.สุปรีชา  แก้วสวัสดิ์ เป็นผู้กำกับและดูแลการดำเนินการอย่างใกล้ชิด ได้เขียนบทความที่สะกิดใจจนต้องนำมาขยายความอีกครั้งเพื่อให้ทุกท่านได้ฉุกคิดว่า..  ส้มจุก(Neck Orange)......สูญสิ้นจริง....ฤา

  และบังเอิญเห็นผลไม้ที่วางขายในตลาดเกษตร ม.อ.(นานๆ ครั้ง) ส้มจุก ร้านแม่ค้านงค์ ถามไถ่ได้ความว่ามาจาก ต.เกาะหมาก อ.ปากพยูน จ.พัทลุง..จึงซื้อมาด้วยราคากิโลกรัมละ 70 บาท (3 ลูก)..ลิ้มชิมรสชาติเปรี้ยว(นำ)อมหวาน ยิ่งอยากนำมาขยายความตามที่แจ้งไว้ข้างต้น..ส้มจุก(Neck Orange)......สูญสิ้นจริง....ฤา

   ในอดีตที่ผ่านมา..ส้มเป็นผลไม้ที่ทุกคนรู้จัก ความหลากหลายของส้มทำให้เรา...ต้องหวนระลึกถึง ส้มหัวจุก หรือ ส้มจุกบ้านเรา ....ส้มจุก....จัดเป็นส้มในกลุ่มของส้มเปลือกล่อนเช่นเดียวกับส้มโชกุนและส้มเขียวหวาน มีส่วนที่แตกต่างคือ บริเวณขั้วผลมีปุ่มยื่นออกมาคล้ายจุก ภาษาท้องถิ่นภาคใต้ เรียกส้มชนิดนี้ว่า “ส้มแป้นหัวจุก” แหล่งกำเนิดเดิมอยู่ที่อำเภอจะนะ จังหวัดสงขลา ตามประวัติที่เล่าสืบต่อกันมาส้มจุกมีการเพาะปลูกมาก่อน ปี พ.ศ. 2544 ซึ่งปลูกแบบเกษตรกรรายย่อยแต่ละบ้านมักปลูกไว้รับประทานเอง มีเหลือก็เป็นของฝากผู้มาเยือน ต่อมามีการขยายพื้นที่ไปยังแหล่งต่างๆ ในเขตภาคใต้ ผลผลิตของส้มจุกในแต่ละปีมีน้อยมาก ด้านการตลาดจึงจำกัดอยู่เฉพาะในเขตภาคใต้เป็นส่วนใหญ่ และแนวโน้มความต้องการบริโภคส้มจุกมีมากขึ้น ปัจจุบันยังขาดแหล่งพันธุ์ส้มจุกพันธุ์ดีและขาดเทคโนโลยีการผลิตที่เหมาะสม

          มารู้จัก “ส้มจุก” หรือ “ส้มแป้นหัวจุก” ซึ่งเป็นชื่อที่คนในท้องถิ่นจังหวัดสงขลาเรียกกัน เป็นส้มในกลุ่มส้มเปลือกล่อน แต่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัวแตกต่างจากส้มชนิดอื่น ทำให้มีชื่อเรียกอย่างนั้น เนื่องจากบริเวณขั้วผลมีปุ่มยื่นออกมาคล้ายจุก เปลือกหนามีต่อมน้ำมันหอมระเหยกระจายอยู่ทั่วเปลือกทำให้มีกลิ่นหอม เปลือกมีสีเขียวเข้มและค่อย ๆจางและนิ่มลงเมื่อผลสุก มีรสชาติจัดจ้าน คือผสมผสานกันทั้งเปรี้ยวและหวาน  เนื้อนิ่มและอวบน้ำ (ปัญจรีย์ ช่างพูด, 2550) แต่ต่อมา  10 กว่าปีหลังจากนั้น  ส้มที่สวนค่อย ๆ หมดไป  เนื่องจากประสบปัญหาน้ำท่วม  มีปัญหาโรคแมลงรบกวนมาก  ทำให้ส้มทยอยยืนต้นตายไปทีละต้นสองต้น  ผลส้มที่เคยมีขนาดโต มีจุกสวย ผิวเต่งดึงหนา ค่อย ๆ มีขนาดเล็กลง  ผิวเริ่มบาง  และจุกส้มเริ่มสั้นและจะหายไปในที่สุดจนแลดูคล้ายส้มบางมดไปเลย   ประกอบกับในช่วงนั้นเริ่มมีทางเลือกที่ปลูกและบริโภคผลไม้  อื่น ๆ มากกว่า อาทิ ส้มโอ  เงาะ  ทุเรียน  ลองกอง  จนในที่สุดส้มก็หมดสวนและไม่ได้ปลูกอีกเลย  ทำให้ส้มแป้นหัวจุกค่อย ๆ หายไปจากพื้นที่    ทุกวันนี้ยังนึกเสียดายและต้องการจะกลับมาปลูกส้มชนิดนี้อีกครั้ง   อย่างน้อย ๆ  จะได้มีไว้บริโภคหรืออาจพัฒนาให้กลายเป็นผลไม้ที่มีคุณค่าทางเศรษฐกิจเหมือนกับส้มโชกุนที่ไม่ได้มีถิ่นกำเนิดอยู่ในท้องถิ่น  แต่ปัจจุบันก็สามารถกลายมาเป็นที่รู้จักของคนทั่วไป  จนสร้างรายได้เป็นทางเลือกของการปลูกไม้ผลในพื้นที่ไปแล้ว 

    ส้มจุกเป็นผลไม้ที่หารับประทานได้ยาก จำได้ว่าสมัยเด็กๆ เคยได้กินส้มจุกที่บ้านของเพื่อนบ้านที่อยู่ใกล้ๆ กันแต่ปัจจุบันนี้ ไม่มีต้นส้มจุกเหลืออยู่เลย หลายคนตามหาส้มจุกมานาน แต่ชื่อ ส้มจุก ชื่อนี้หลายคนคงก็ยังจำกันได้ แม้ข่าวคราวของ สัมจุก อาจถุกกลืนหายไปกับกระแสของการบริโภคที่เปลี่ยนแปลงไปของนักบริโภคนิยม หากย้อนวันวาน ไปในอดีตที่ผ่านมา หลายคนอาจได้เห็น ส้มจุก หากมีพื้นถิ่นการดำเนินชีวิต แถบอำเภอจะนะ เพราะส้มจุกยังมีชื่อและปรากฏโฉมทให้เราได้เห็นและสามารถซื้อกินได้อยู่เสมอในขณะนั้น ด้วยลักษณะของบ้านเราคนทางใต้มักนิยมจะปลูกส้มไว้ริวรั้วบ้าน (ริมดม = ริมรั้ว เขตที่ดิน) เพราะไม่ต้องคอยดูแลรักษาอะไรมากนัก ปุ๋ยก็ไม่เคยใส่ให้ ถึงเวลาก็มีออกดอกออกผล ไม่นานก็สุกเก็บเอามากินได้นี่คือวถีถิ่นที่ไม่อาจจะลืมได้ และหากเดินทางไปต่างพื้นที่ เมื่อไปถึงสถานีรถไฟจะนะ จะพบว่ามีแม่ค้า เดินหิ้วพวง “ส้มจุก” มาเร่ชายกันเป็นประจำ

    แต่เหตุใดในปัจจุบัน......ไม่ทราบว่าสาเหตุอะไรถึงไม่ได้รับความนิยมปลูก อาจจะเป็นเพราะขยายพันธุ์ยากหรือ?....หรือระยะเวลาการให้ผลผลิตค่อนข้างช้าหรือไม่ แต่ที่แน่ ๆ เรื่องโรคหรือการจัดการไม่ยุ่งยากแน่นอน เพราะสมัยก่อนเขาปลูกทิ้งปลูกขว้างกันเลย ไม่ได้ใส่ใจอะไรมากนัก ณ วันนี้...ชุมชนคนวิถีอย่างเรา.. จึงต้องมีคำถามในใจที่ค้างคามาแสนนานว่า...ฤาจะสูญสิ้น ส้มจุก...แล้วไฉน...